W Jeleśni

MAREK KUBICA I JAN PUDA

Artykuł z serii Żywiecczyzna na starych pocztówkach publikowany w NSiK nr 17(48)

Hej Jeleśnia, Jeleśnia, baba chłopa odesła,
A dlocego odesła: - bo nie umioł rzemiesła!

Proponujemy wakacyjną wycieczkę do Jeleśni. Władysław Lubaś w książce Nazwy miejscowe południowej części dawnego województwa krakowskiego dowodzi, że nazwę swoją zawdzięcza Jeleśnia pasterzom wołoskim i pochodzi ona od folklorystycznej nazwy jelcha = olcha, słowacka jelsa, a nie jak podaje Komoniecki "od jeleni lśniących, które tam na paszą schadzały się i często ich tam łowiono, gdy przedtem lasy były". W innym miejscu dodaje "Jeleśnia bardzo mokra ma swe urodzaje" ponieważ olszyna karpacka rośnie wzdłuż rzek i potoków tworząc zarośla na podmokłym terenie ten wywód jest bliższy prawdy.
Jeleśnia już od dawna była ważną stacją turystyczną dla udających się na Pilsko, Babią Górę, Romankę i Lipowską. Z Jeleśni biegł krajowy gościniec do Polhory na Węgrzech. Polhora była etnograficznie polską wsią, używano w niej gwary polskiej ze słowackim akcentem. W odleglości 24 km. od Jeleśni znajdował się zakład kąpielowy z jodowo-bromową solanką, skąd można było czerwonym szlakiem wejść w 9 godzin na Babią Górę. Granica polsko-węgierska pokrywała się u nas z granicą dzisiejszej Słowacji. Napis "Magyar Orszag"- Kraj Węgry znajdował się na przełęczy Glinne.
Wózek do Sopotni lub Korbielowa można było wynająć u Razowskiej, kosztowało od 3-4 koron. U Kubicy koło dworca można było zamówić powóz.. A przy składzie drzewa na stacji złapać okazyjny wózek z Orawy do Polhory. Droga wzdłuż której leży Jeleśnia była ważnym traktem handlowym już od XV w. tzw. "droga miedziowa". Prowadziła z Twardoszyna przez przełęcz Półgórską, Krzyżówki do Krzyżowej, Jeleśni i Żywca.. Powstała ona dzięki rodzinie Thurzonów z Lewoczy na Spiszu. Jan Thurzo dysponując dużym kapitałem uruchomił produkcję miedzi w Bańskiej Bystrzycy. Posiadał duże składy miedzi w Krakowie i prowadził jej sprzedaż na międzynarodową skalę. Trakt miedziowy skracał przewóz ołowiu z Olkusza na Węgry. Od czasów Stefana Batorego istniały w Żywcu składy na towary przewożone w obu kierunkach. W Żywcu od 1775r działał "cesarski komisariat drogowy" który w latach 60-tych XIX w przeprowadził przebudowę zniszczonej drogi miedziowej na gościniec powiatowy "orawski", przesuwając go na zachód tak, że prowadził przez Korbielów i przełęcz Glinne jak obecnie.
"Wszystkie wsie w tej okolicy prześlicznie są położone, prawie każda ma swój potok lub nawet znaczniejszy strumień, pospolicie też samą mający nazwę. Ta wielka obfitość wody bardzo ułatwia przemysł: jak się zdaje, kwitnie tu szczególniej płóciennictwo, bo wszędzie widać porozciągane sztuki bielącego się płótna, a miejscami pralnie piorące płótno z pomocą kijanek poruszanych wodą. Często, także napotykaliśmy tartaki i wielkie składy drzewa budowlanego... Wśród ciemnych lasów, zajmujących wielkie obszary na grzbietach i bokach tych gór, ślicznie wyglądają zielone polany, uprawne pólka i różnobarwne łączki". pisze M. Steczkowska w 1869r i L. Pietrusiński w 1853r. "Kapliczek wszędzie pełno, co niby róże w bukiecie wychylają się z zacisza buków i jarzębin. Przed nimi spotkasz co chwila grono Górali i kobiet w białych rańtuchach, co zaczerpują z cudownych źródeł lub z daleka niosą świeczkę, by w ołtarzu jaśniała, niby jedna z siedmiu gwiazd Maryi".
Jeleśnia od roku 1884 tj. od uruchomienia kolei Transwersalnej stała się ważną stacją turystyczną. Posiadając dogodne warunki klimatyczne na letnisko pozbawiona była "specjalnych mieszkań", które zastępowały przyzwoite i tanie domki góralskie. W pobliżu stacji za torem znajdowała się Stacja Turystyczna Oddziału Babiogórskiego, oraz przyzwoity hotelik i restauracja u p.Męczywora. Po drodze do rynku można było wstąpić do gospody A. Brosteina z 4 łóżkami do spania.

Stara karczma w Jeleśni

Cyś ty chłopie osaloł
Cy ni mos rozumu
Karcma stoi przy drodze
A ty jedzies do domu

Karczmę z drzewa modrzewiowego wybudowano w 1774 r. była ona własnością Habsburgów i służyła im jako zajazd myśliwski na czas polowań i odpoczynku. Tak oto reklamowano wtedy swoje usługi: "Każdego czasu zimne przekąski, ciepłe kolacyje, piwo cesarskie, porter, noclegi. Furmanki na żądanie. Dla P.Turystów ceny najniższe". Od 1900r. w "Starej Karczmie" u Antoniego Witka były 4 łóżka do spania. Jak w każdej innej wsi najczęściej przy rozwidleniu dróg zapraszał na jednego głębszego jeden z kilku szynków żydowskich. W każdym przewodniku znaleźć można informacje o piekarni i dużym sklepie A. Brzeczki w rynku. Antoni Brzeczka był jedynym kupcem na tym terenie, który wydał ok. 1900 r. serię kart pocztowych z widokami Jeleśni i okolic. Te piękne pocztówki drukowano w zielonym i czarnym kolorze. Poza nielicznymi wyjątkami pozostałe pocztówki zawdzięczamy wielokrotnie wymienianym w poprzednich artykułach wydawcom żywieckim.
Na jedynej w swoim rodzaju pocztówce podziwiać możemy portret najbardziej znanej postaci z Jeleśni Józefa Juraszka "Ślopka", który za nastawienie zwichniętej nogi Franciszka Józefa I – cesarza Austro Węgier otrzymał pozwolenie na leczenie ludzi i bydła w Galicji, oraz pieniądze i las w Sopotni Małej. Podczas I wojny Austriacy zarekwirowali dwa dzwony kościoła parafialnego św. Wojciecha i 50 cynowych piszczałek z organów. Najwięcej zniszczeń w Jeleśni dokonano w czasie trwania II wojny. Spalone zostały budynki przykościelne i zrabowane dzwony kościelne z 1924 r. Niemcy rozebrali 116 zabudowań. Wysadzili trzy mosty kolejowe i jeden drogowy oraz budynek stacji. Około 100 domostw spłonęło w 1945 r. podczas walk o wyzwolenie.