Andrzej Komoniecki i najstarsze kamienne figury przydrożne w Jeleśni i Koszarawie

W artykule dr Przemysław Dyrlaga, posługując się "Dziejopisem żywieckim" porusza genezę najstarszych, kamiennych figur przydrożnych w Jeleśni.

Piszący na początku XVIII w. Andrzej Komoniecki w swoim głównym dziele – „Dziejopisie Żywieckim” – bardzo drobiazgowo opisuje wszelkie fundacje kościelne . Wśród nich wylicza figury przydrożne – Boże Męki – podając dokładnie nie tylko daty i przyczyny wystawienia, nazwiska kamieniarzy, którzy je wykonali i fundatorów, ale w niektórych przypadkach nawet koszty jakie oni ponieśli, czy napisy, które umieścili na tych obiektach. Informacje te są niezwykle cenne i ważne, gdyż fundatorzy i twórcy wspomnianych obiektów byli współcześni autorowi. Komoniecki mógł ich poznać osobiście i bezpośrednio u nich uzyskać informacje. Wiele z wymienionych przez niego figur istnieje do dziś, choć już brak napisów, które uległy zatarciu, i niejednokrotnie trudno je powiązać z konkretnymi wzmiankami żywieckiego kronikarza. W niniejszym przyczynku podejmujemy jednak taką próbę na przykładzie trzech figur przydrożnych.
Korzystając ze wzmianek w „Dziejopisie”, spróbujemy na ile to możliwe określić czas ich wystawienia i fundatorów oraz pokazać, jakie możliwości w tym zakresie daje dzieło A.Komonieckiego. Podkreślić tu wypada również, że identyfikacji takiej nie przeprowadził zasłużony swego czasu badacz zabytków Żywiecczyzny, prof. Jerzy Szablowski, choć obiekty, o których będziemy pisać oglądał z autopsji i znał treść „Dziejopisu".
Dwie pierwsze z interesujących nas figur znajdują się w Jeleśni. Obiekty te od dawna nie posiadają już napisów fundacyjnych, a tradycja ustna nie mówi nic konkretnego o ich pochodzeniu.
Pierwsza figura stoi naprzeciw posesji ul. Jana Kazimierza 157. Już na pierwszy rzut oka widać bardzo fachową robotę kamieniarza sprzed wieków. Na szerokim kolistym fundamencie umieścił on słup czworościenny, a na nim niską kolumną dźwigającą kapliczkę. Górna część słupa została ozdobiona mało już dzisiaj widocznymi płaskorzeźbami, które przedstawiają Narzędzia Męki Pańskiej, Biczowanie i Niewiasty idące do Grobu, Chrystusa upadającego pod Krzyżem, Matkę Boską Siedmiu Boleści oraz pożegnanie Chrystusa z Matką Boską. Na trzonie kolumny znajduje się zaś płaskorzeźba Chrystus w Ogrójcu. Figurę wieńczy czworościenna kapliczka, utworzona z czterech słupków, nakrytych kamienną płytką przechodzącą w piramidkę z żelaznym krzyżykiem u szczytu. Według J. Szablowskiego do 1942r. na szczycie dachu znajdował się drewniany kogutek i krzyżyk, a w narożnikach pręty żelazne, pozostałość po dawnych krzyżykach W dolnej części słupa od frontu umieszczono napis: Wdzięczni Bogu/ za odzyskanie/ niepodległości obywatele/ Gminy Jeleśnia figurę/ tę zburzoną przez okupanta niemieckiego/ w r. 1942 po odzyskaniu/ wolnej Ojczyzny/ w miesiącu sierpniu/ 1945r. na nowo postawili.
Druga figura znajduje się przy ulicy Suskiej, w miejscu zwanym „Między Brzegami”, tuż przy granicy Jeleśni z Pewlą Wielką. Stoi ona przy dawnym szlaku handlowym na południe w kierunku granicy z Górnymi Węgrami, czyli dzisiejszą Słowacją. Figurę wykonał z pewnością kamieniarz znacznie mniej utalentowany niż twórca poprzednio opisanej. Na płaskim prostokątnym boku umieścił on wysoki postument z cokołem, na którym stawił czworościenny fazowany słup, zwieńczony kapliczką. Kapliczka z płytką wnęką od przodu przechodzi w nakrycie piramidalne, niegdyś zapewne z żelaznym krzyżem. Obiekt jest mocno zniszczony. Niektórzy ludzie nazywają go „skalną figurą”; nazwa pochodzi od skały, na której rzekomo stoi. Według miejscowej tradycji figura jest jedną z trzech, które powstały, by upamiętnić pobyt Jana Kazimierza na Żywiecczyźnie. Według innej tradycji figurę zbudowano po to, aby pod nią pochować ludzi zmarłych na zarazę po potopie szwedzkim.
W sumariuszu kościołów w „Dziejopisie” Andrzej Komoniecki tak pisze o Bożych Mękach należących do kościoła jeleśniańskiego: Boże Męki kamienne, jedna Marcina Branki od wsi Pewlice, a druga z Pewli Ślemieńskiej przywieziona w roku 1707 . Spróbujmy połączyć te informacje z powyżej omówionymi obiektami. Obie jeleśniańskie figury są najstarszymi tego typu obiektami we wsi. Ich charakterystyczny wygląd wskazuje, że powstały w dobie baroku, co zauważył już J. Szablowski, choć nie zidentyfikował ich z obiektami wspomnianymi przez Komonieckiego . Położenie drugiego z wymienionych z obiektów wskazuje, że jest to figura ufundowana przez Marcina Brankę, o czym wspomina A. Komoniecki. Marcin Branka był półzarębnikiem ze wsi Pewli Wielkiej wspomnianym w latach 1686 i 1712r w inwentarzu dóbr żywieckich z 1712r. Jeżeli ta identyfikacja jest prawidłowa to fundacja obiektu musiała nastąpić pod koniec pod koniec XVII lub na początku XVIII wieku., może między 1686 a 1728r. Pierwszą datę wyznacza najwcześniejsza wzmianka o Marcinie Brance, drugą – rok zakończenia wpisów do Dziejopisu przez Komonieckiego. Figura przydrożna przy granicy wsi Jeleśnia i Pewel Wielka została zatem ufundowana przez Marcina Brankę w końcu XVII lub na początku XVIII wieku. Natomiast figura przy ulicy Jana Kazimierza jest zapewne tą, o której Komoniecki pisze, że została przywieziona w 1707r. z Pewli Ślemieńskiej. Interesujące jest, że autor „Dziejopisu” nic nie wspomina o fundatorze obiektu. Może nie miał od kogo albo skąd zaczerpnąć o tym informacji lub figura była tak stara, że już nikt tego nie pamiętał. Tak czy owak, musiała powstać przez 1707r., najpóźniej na początku XVIIIw., lub jeszcze w XVIIw.
Trzecia z interesujących nas figur przydrożnych znajduje się w Koszarawie. Jej twórca nie był wybitnym artystą. Na podstawie z trzech płaskich krążków umieścił on wysoki słup, składający się z trzech zwężających się członów: dolnego czworościennego, środkowego okrągłego i górnego w kształcie krzyża z wnęką od frontu na krucyfiks. Człon dolny oddzielił od środkowego kostką, na której wyrył datę fundacji 1686, litery SiB oraz monogramy IHS i Maryi. Według lokalnej tradycji w miejscu, w którym stoi figura, miał stanąć pierwszy we wsi kościół, do czego jednak nie doszło z nieznanych przyczyn.
Genezę tego obiektu możemy łączyć ze wzmianką A. Komonieckiego: Roku Pańskiego 1616 die Aprilis [10.IV] Szymon Wojewoda nazwany ze Świnnej, idąc przez górę Koźle rzeczoną za Krzeszowem od zbójców na tejże górze wierchu samym zabity, na którym miejscu Bożą Mękę postawiono drzewianą, a potym kamienną, od niejakiego Branki z Koszaraw, będąc nazwany Szymon [Branka], a ten umarł 1715 [roku] . Wspomniany Szymon, wojewoda ze Świnnej, to Szymon Primus, pierwszy znany z imienia wojewoda wałaski w dobrach żywieckich , zaś Szymon Branka to znany młynarz koszarawski . Informacje zapisane na figurze, oraz zamieszczone przez Komonieckiego uzupełniają się wzajemnie i pozwalają bez żadnych wątpliwości ustalić fundatora i wykonawcę obiektu . Litery Si:B są skrótem zlatynizowanego nazwiska Simon Branka, a rok 1686 to data wystawienia przez niego kamiennej figury w miejsce starej drewnianej, która upamiętniała miejsce zabójstwa wojewody wałaskiego Szymona Primusa ze Świnnej przez zbójników w 1616r. Dodać jeszcze można, że w XVII-XVIII wieku młynarze nieraz parali się kamieniarstwem, czego dowody również możemy znaleźć u Komonieckiego , więc jest też wielce prawdopodobne, że Branka tę figurę wykonał sam.
Podsumowując, wszystkie omówione powyżej obiekty należą do najstarszych tego typu na Żywiecczyźnie i w Polsce. Figura z Koszarawy powstała w końcu XVII wieku, a figury z Jeleśni nie później jak na początku XVIII wieku. Podkreślić należy, że są to obiekty mało znane, w literaturze często pomijane, a w przypadku figur z Jeleśni, także zaniedbane i mocno zniszczone. Dzięki informacjom podanym przez A. Komonieckiego w „Dziejopisie” możemy jednak zrekonstruować, choć tylko częściowo, okoliczności ich fundacji oraz mamy możliwość weryfikacji niejednokrotnie bałamutnych tradycji miejscowych.

autor: dr Przemysław Dyrlaga
1. Wszystkie cytaty za wydaniem: A. Komoniecki, Chronografia albo Dziejopis żywiecki, Żywiec, 1987.
2. Zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny. T. III: Powiat żywiecki, województwo krakowskie. Oprac. J. Szablowski. Warszawa1984, s.61.
3.  Inwentarz dóbr żywieckich z XVIII wieku …, s. 47 (nie podano imienia), 175;Fr. Lenczowski, Przywilej królewski dla Szymona Brańki z Koszarawy, „Karta Groni VII-VIII”. Żywiec 1976, ss.143-144.
4. Fr. Lenczowski, Przywilej królewski dla Szymona Brańki z Koszarawy, „Karta Groni VII – VIII”. Żywiec 1976, ss. 143-144,
5. St. Szczotka, Studia z dziejów prawa wołoskiego w Polsce. „Czasopismo Historyczno – Prawne” 1949, T.2, s.392,